بقعه بی بی شهربانو

بقعه بی بی شهربانو زیارتگاهی در شمال شرقی شهر ری، در دامنه جنوبی کوه ری (کوه بی‌بی شهربانو) و در شمال امین آباد است. مردم معتقدند آرامگاه شهربانو، همسر امام حسین (ع) و مادر امام زین العابدین (ع) در این مکان است.
درباره زمان دقیق بنای اولیه این مجموعه و انتساب آن به شهربانو با توجه به احادیث و روایات و منابع تاریخی و نکات معماری نظرهای متفاوتی وجود دارد. به دلیل قرارگرفتن این زیارتگاه بر فراز کوه، مجاورت آن با چشمه، ویژگی‌های معماری سنگی، اختصاص زیارت آن به زنان در برخی دوره‌ها، بعضی بر این عقیده‌اند که این بنا در اصل از نیایشگاه های آناهیتا، الهه آب‌ها و باروری و از پرستشگاه های زرتشتیان پیش از اسلام بوده است. از سبک و وضع بنا بر می‌آید که هسته اصلی آن در دوره ساسانی ساخته شده است و در قرن چهارم (عهد آل بویه) از آن برای آرامگاه استفاده شده و قسمتهایی به آن افزوده‌اند.
درِب منبت کاری شده زیبایی نیز از دوره شاه طهماسب به تاریخ ۹۶۲ در جانب شرقی بقعه بی بی شهربانو وجود دارد. در نیمه اول سال ۱۳۸۲ تغییرات و مرمت‌هایی در مجموعه به انجام رسیده است، مانند تالاری که در جهت شرقی بنا ایجاد کرده‌اند. این بنا در فهرست آثار تاریخی ایران با شماره ۲۵۶ به ثبت رسیده است. این مجموعه محوطه‌ای است مستطیل شکل (شمالی ـ جنوبی)، به طول ۳۳ متر و عرض ۲۲متر که با دیواری سنگی متعلق به قرن چهارم (آل بویه و سلجوقی) محصور گردیده و از شمال به کوهستان محدود می‌شود. در بخش جنوبی آن چند بنای محکم سنگی با پوشش گنبدی از سنگ و آجر وجود دارد. محوطه اصلی با احداث دیوارهای جدید، رواق‌ها، اتاق‌ها، راهرو و غیره در دوره‌های مختلف به دو قسمت (صحن) تقسیم شده است.
بنای اصلی بقعه بی بی شهربانو از سنگ و گچ ساخته شده و طاق‌های آن آجری است. این بقعه مشتمل بر حرم کوچک چهارگوشی است با ابعادی در حدود ۳۲۵سانتیمتر. مدخل اصلی حرم رو به مشرق و دارای سردری است متعلق به عهد صفویه، اما گنبد کاشی‌کاری و برخی گچبری‌ها و تزیینات آن از آثار دوره قاجار است. جلو سر در، دهلیزی قرار دارد که در گذشته به صورت ایوانی بوده و قسمتی از حیاط اندرون بقعه محسوب می‌شده است.
در جنوب همین دهلیز بنای مربع سنگی استواری با ابعاد ۵۸۰ سانتیمتر و پوشش ضربی متعلق به قرن چهارم وجود دارد. در جنوب حرم نیز اتاق طویل مسدودی در جهت شرقی ـ غربی قرار دارد که احتمال داده‌اند متعلق به دوره ساسانی باشد. این اتاق از مشرق به بنای مربع سنگی مذکور منتهی می‌گردد و معلوم می‌شود که در آغاز، راه ورود به بنای سنگی بوده است. قدیمی ترین کتیبه موجود در بقعه نوشته‌های روی صندوق مرقد است که تاریخ ۸۸۸ را نشان می‌دهد. در شمال حرم، مسجد یا رواقی از دوره قاجاریه وجود دارد. صحن بزرگ‌تر بقعه که حیاط بیرونی آن محسوب می‌شود در شمال همین مسجد قرار دارد. در شمال صحن اتاقی برای اقامت میهمانان متولی یا زوّار دیگر احداث شده است.